Về miệt Hậu Giang.

"Con kinh xanh xanh, những chiều êm ả nước trôi"...

Đường lộ dọc một bên con kinh, xe chạy bon bon. Con kinh xáng thẳng tắp, con đường cũng thẳng tắp. Hết phân nửa con lộ là lúa, lúa mới cắt từ ruộng về trải đầy mặt lộ, cái sân phơi tự nhiên của xóm ấp. Nghe không khí thơm dịu mùi làng quê, mùi mùa màng của lúa, của rơm và có cả mùi khói đốt đồng.
Thấp thoáng chiếc ghe chèo ngoài kinh, một bến nước bên bờ ai ngồi giặt áo. Những đứa trẻ đi bên đường vẫy vẫy, nhoẻn cười với người lạ. Một đàn vịt lang thang đi chơi ngang tranh thủ sục mỏ vô đống lúa bên đường. Vượt qua những bụi cây, những xóm nhỏ là ruộng đồng xa tít tắp. Bầu trời cao vút, mây trắng nhởn nhơ, đồng đất miên man lúa mới gặt. Xa xa những đụn khói trắng nhỏ, chợt như nghe thấy đâu đây câu ca của ông lão Bắc Sơn, "mây trôi lang thang cho hạ buồn, coi khói đốt đồng để ngậm ngùi, chim nhớ lá rừng"...

Người quê dẫn đám nhỏ thành phố về chơi miệt sông nước Hậu Giang, đường xa lòng lâng lâng khoáng đạt. Bất chợt đọc thấy đâu đó một địa danh khi đi ngang. Kinh xáng Xà No, rồi thị trấn Một Ngàn, huyện Châu Thành A. Ồ, những cái tên miền quê nghe lạ không kìa, mấy cô cậu trò nhỏ ở thành phố về quê chơi nhìn nhau thích thú. Bé Nhí ngạc nhiên, là sao, là sao có cái tên kinh xáng Xà No, rồi thị trấn Một Ngàn, ngộ quá hà.

Người quê cười thật hiền, không chỉ có cái tên Một Ngàn. Đi tới nữa còn có Bảy Ngàn, có Tám Ngàn và có tới Mười bốn ngàn rưởi lận con gái. Lúc này ta đang chạy trên con lộ dọc kinh Xà No, ngang thị trấn Một Ngàn. Lên tới trên kia có con kinh tẻ, đi đò thêm khúc nữa là về tới nhà. Ngồi ngoan ngắm cảnh quê, chụp hình chơi đi, tới nhà rồi kể chuyện Xà No với thị trấn Một Ngàn cho nghe.

Được ngồi trên ghe chạy dọc một dòng kinh quê, mấy nhỏ thành phố tò mò, lạ lẫm, mắt sáng rỡ, thèm thuồng nhìn những đứa trẻ quê bì bõm tắm dưới dòng kinh lúc chiều về. Chúng nói cười, giỡn đùa sóng nước thật vô tư. Những người nữ chợ chiều tan thanh thản con đò dọc, nhìn sang nụ cười vui cùng khách lạ. Tài công xuồng máy giảm tay ga kẻo sóng đánh ướt áo, ghe bên kia người ta chèo tay. Ô kìa, có con Cún ở nhà cũng thích đi ghe, mới nghe tiếng máy ghe nổ giòn không biết từ đâu trên bờ phóng vội xuống.

Người quê kể rằng.

Con kinh Xà No do người Pháp khởi công trong năm đầu tiên của thế kỷ trước, năm 1901 và hoàn thành hai năm sau đó. Đào kinh không phải bằng sức người mà người ta xáng cạp bằng máy móc chạy hơi nước đơn sơ thời đó. Kêu tên "Kinh xáng" Xà No là vậy.

Con kinh xáng ấy bề rộng mấy chục mét và dài tới bốn chục cây số có. Bắt đầu từ con rạch nối sông Cần Thơ rồi chạy ngang gần hết huyện Châu Thành A quê mình. Kinh chạy mãi tới thị xã Vị Thanh, bây giờ là thành phố thủ phủ của tỉnh Hậu Giang mình đó. Từ Vị Thanh muốn qua Rạch Giá Hà Tiên, đi ra biển bờ Tây hay xuống dưới mũi Cà Mau là cứ tới luôn bác tài.

Vậy là hồi nãy mấy người khỏi chạy xe hơi, có thể xuống ghe từ bến Ninh Kiều theo sông Cần Thơ về tới đây đó nghe. 

Còn cái tên thị trấn Một Ngàn là dzầy nè.

Từ ngày mới có kinh xáng Xà No, dọc theo con kinh cứ một ngàn mét người ta lại đào một con kinh lớn, giữa hai kinh lớn đào một kinh nhỏ. Những con kinh ngang ấy được nối lại bằng một con kinh dọc bên trong kia nữa, tạo nên những ô bàn cờ thông nhau dẫn nước vô ruộng, tưới nhanh mà tiêu cũng nhanh. Từ Một Ngàn nơi này, người Tây mở ruộng lên Hai ngàn, rồi có thị trấn Bảy Ngàn... tới Tám ngàn rồi Mười bốn ngàn rưởi ở dưới nữa. Vậy nên thị trấn nơi đây mới mang cái tên Một Ngàn.

Dòng nước ngọt từ sông Hậu theo hai cửa Ô Môn và sông Cần Thơ qua kinh xáng Xà No chảy về vùng đất mới. Nhờ có hệ thống thủy lợi kiểu ô bàn cờ mang nước ngọt khai thông tháo phèn, rửa mặn, cả một vùng đất từ Cần Thơ chạy tới Rạch Giá hai bên bờ kinh từ hoang hóa dần đã trở thành một vùng đất tốt, một đồng lúa mênh mông không có bến bờ, mỗi mùa màng dâng cho đời biết bao nhiêu lúa gạo và cây trái miền nhiệt đới.

Những thị xã, thị trấn bên dòng  kinh Xà No như Vị Thanh, Một Ngàn, Bảy ngàn... ban đầu hình thành có khi chỉ từ một xưởng đóng ghe thuyền, có khi  từ một cái nhà máy xay lúa... Người đông dần hình thành chợ búa, thành làng xã, thành những vùng quê trù phú, vườn cây trái bốn mùa. Người dân đã dần về sinh sống dọc hai bên bờ từ khi có dòng kinh Xà No.

Một điều tuyệt vời của con kinh xáng Xà No là chiều rộng kinh tới sáu chục mét, lại có chiều sâu cho ghe thuyền lớn nhỏ mặc sức lưu thông. Hành khách, bạn hàng cùng lúa gạo, cây trái, hàng tiêu dùng có thể chở tới khắp mọi miền. 
Người ta dùng "Con đường lúa gạo" để nói về dòng kinh này bởi sự đi lại tấp nập của ghe thuyền buôn bán, xuất khẩu lúa gạo từ vựa lúa mênh mông đôi bờ kinh. Tự nó đã làm nên một trục giao thông đường thủy dễ dàng, thiết thực và quan trọng từ Sài Gòn tới thủ phủ miền Tây là Cần Thơ qua Hậu Giang tới Rạch Giá hay có thể đi tới xứ Năm Căn, Cà Mau nơi địa đầu đất nước.

Những dòng sông, những dòng kinh Nam bộ gắn liền với cuộc sống của người nông dân từ thuở sơ khai, như một phần không thể thiếu để tạo nên tính cách người dân và văn hóa miền Tây sông nước.
Nghe người quê kể chuyện sông nước nơi này mới hay biết, rồi tìm, rồi hiểu thêm những nét yêu thương của quê hương mình, hiểu về những cái tên làng xã, tên chợ, tên kinh gắn với những bước đi của ông cha hình thành cuộc sống quê hương.

Ai đó nhắn rằng một bữa nào sẽ kiếm con tàu đò đi từ Sài Gòn. Tàu đi qua sông lớn sông nhỏ, qua kinh qua rạch để về Cần Thơ ăn cá, qua miệt Hậu Giang ăn rắn ăn rùa. Và tàu đi xa hơn nữa, để "dừng chân ghé qua thăm miền ước mơ, Hà Tiên mến yêu, đẹp như xứ thơ... xanh xanh màu ánh mắt em gái chiều năm xưa, như vấn vương ai..."